In de Tweede Wereldoorlog werden maar liefst 733 Haarlemmers van joodse komaf gedeporteerd en vermoord. Ter eren van hen worden momenteel struikelstenen geplaatst bij de woning waar zij voor het laatst in vrijheid hebben geleefd. Initiatiefnemer Reini Elkerbout vertelt hoe zij er voor zorgt dat niemand van hen vergeten wordt.
Vlak voor het begin van de coronapandemie gaat Reini naar een lezing in de Haarlemse Gravenzaal in het kader van de vijfenzeventigjarige bevrijding van Nederland sinds de Tweede Wereldoorlog. De lezing wordt geven door kunsthistoricus en auteur Wim de Wagt die in 2021 het boek Vijfhonderd meter namen schreef over de ontstaansgeschiedenis van het Nationaal Holocaust Namenmonument in Amsterdam.
Duitse stolpersteine
“Toen ik daar heen ging had ik nog helemaal niet over struikelstenen nagedacht”, begint Reini. Wanneer ze samen met een vriendin over de Grote Markt loopt worden de namen genoemd van de overledenen, waar daarna in de zaal verder over wordt gesproken door nabestaanden. “Zij vertelden ons wie hun grootouders waren en wat de historie van hun familie was.” In de lezing vertelt Wim de Wagt dat in Haarlem 733 inwoners van joodse komaf zijn gedeporteerd, maar dat er in de stad maar twee struikelstenen te vinden zijn. Deze zijn gelegd door de familie van een rabbijn die woonachtig in Haarlem was. “Het voelde gewoon verkeerd dat er maar twee stenen lagen in plaats van 733”, zegt Reini.
De stolpersteine, in Nederland bekend als de struikelsteen, is een project van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig. De eerste steen legde Demnig neer voor het stadhuis van Keulen op 16 december 1992, de dag waarop Heinrich Himmler vijftig jaar geleden bevel gaf tot deportatie joden, sinti en roma. Op deze steen graveerde hij de eerste zinnen van dit bevel. De stenen worden als gedenkteken in de stoep voor woonhuizen geplaatst waar tijdens de Tweede Wereldoorlog de joodse stadsgenoten uit zijn weggevoerd om vermoord te worden. De bovenkant van de steen bevat een messing plaatje waarop te zien is wie in de woning heeft gewoond, wanneer zij zijn geboren en wanneer zij zijn omgekomen. In Europa liggen inmiddels bijna 100.000 struikelstenen in zo’n dertig landen.
“Het voelde niet goed er in zoveel steden al stenen liggen, maar in Haarlem nog zo weinig”, legt Reini uit. Ze merkt dat ze door de verhalen van de nabestaanden in de Gravenzaal erg getroffen is. Het is haar duidelijk dat iets aan deze situatie gedaan moet worden. Iedereen verdient volgens haar eigen steen. “Ik trok de stoute schoenen aan en belde de gemeente op om te vragen of er iemand was die mij hierbij kon helpen.” Tot haar verbazing was ze niet de enige die hierover belde. “Ik kreeg contactgegevens van anderen we maakten een begin."
Plan van aanpak
De struikelstenen zijn voor Reini geen onbekend begrip. Voordat ze in Haarlem woonde heeft ze een groot deel van haar leven in Amsterdam doorgebracht. Daar liggen ook struikelstenen ter gedachtenis aan haar eigen familie. Toch was het opzetten van dit project in Haarlem moeilijker. “We begonnen aan iets volslagen nieuws”, legt ze uit..” Ze geeft aan dat het hebben van een groot netwerk erg van belang is bij projecten zoals deze.
Na een hoop belletjes en brainstormsessies is de groep compleet. Wanneer de organisatie bij elkaar wil zitten krijgen ze net te horen dat het door de pandemie niet meer mogelijk is om met meer dan twee mensen aan een tafel te zitten. “Dat was erg jammer, maar het gaf ons ook de tijd om te kijken hoe we dit precies wilden aanpakken.” Om de struikelstenen te kunnen leggen was er een subsidie nodig vanuit de gemeente Haarlem. Na een flink aantal online vergaderingen wordt er akkoord gegaan met een eenmalige subsidie van 50.000 euro. “Daar konden we een mooi begin mee maken”, zegt Reini. “We kregen van de gemeente ook toezegging dat Spaarnelanden ons zal helpen met het plaatsen van de stenen.”
Het zal tien jaar duren voordat alle stenen in Haarlem zijn gelegd. “Ik ben nu vierentachtig, ik ga die tien jaar misschien niet eens meer halen”, zegt ze met spijt in haar stem. Nu de eerste 120 stenen zijn gelegd ziet Reini in waarom er rekening is gehouden met een tijdsspanne van ongeveer tien jaar. “Het is enorm precisiewerk.
Oorlogsmonument
De lange loop van het project heeft ook te maken met het onderzoek dat vooraf moet worden gedaan. In Reini’s woonkamer ligt de tafel vol met papieren en foto’s van gezinnen die in aanmerking komen voor een struikelsteen. . Ze legt uit hoe ze te werk gaan binnen de organisatie. “We hebben een lijst met eigen adressen en met aanvragen”, vertelt ze. “Er zijn nabestaanden of bewoners die op een adres wonen dat bewoond werd door Joden. Zij kunnen bij ons een aanvraag om één of meerdere stenen te laten plaatsen. Daarnaast zijn er ook mensen die een steen voor hun huis krijgen, maar dit nog niet weten.”
In stapels boeken en online registers gaat de werkgroep op zoek naar de adressen in Haarlem waar joodse gezinnen voor het laatst in vrijheid hebben gewoond. De bewoners ontvangen van haar een brief en gaan ze ook zelf langs om de bewoner te informeren. “Het voelt soms ongemakkelijk als je mensen komt vertellen dat hun huis in aanmerking komt voor een steen”, vertelt ze grappend. De reacties zijn volgens haar over het algemeen positief, maar het valt haar wel op dat de kennis over struikelstenen ver te zoeken is in Haarlem. “Veel mensen hebben geen idee waar wij het op zo’n moment over hebben. Er wordt gedacht dat we een soort oorlogsmoment voor de deur willen plaatsen. “Ze praten over en weer, maar doen daarna graag mee.”
“Mensen die een aanvraag doen voor plaatsing van een struikelsteen vragen wij in eerste instantie of zij de stenen zelf kunnen en willen betalen”, vertelt Reini. Bewoners die graag een steen willen laten plaatsen, maar daar de financiering niet voor hebben worden betaald met de subsidie of sponsorgeld. “De subsidie is een fijne start, maar daar kunnen we maar veertig procent van de stenen mee betalen”, legt ze uit. “Elk vermoorde persoon een steen. Een steen kost honderdvijftig euro.” Naast de subsidie maakt de organisatie ook gebruik van sponsering om het zo gemakkelijk mogelijk te maken om alle stenen te laten plaatsen. “Sponsoren zijn voor dit project erg belangrijk. Over een tijdje zijn er geen nabestaanden meer en we willen toch iedereen een steen geven.”
Ceremonie
In mei zal er opnieuw een serie stenen worden gelegd ter nagedachtenis voor hen die zijn vermoord tijdens de Holocaust. De lijst met namen voor de geplande legging wordt twee maanden van tevoren naar het atelier van de stenenmaker Alexander Stukenberg in Amsterdam gestuurd. “Een week voordat de ceremonie plaatsvindt liggen de stenen al op locatie”, legt ze uit. “Tijdens de ceremonie wordt het verhaal verteld over de familie die in de woning heeft gewoond.” Dit kan worden gedaan door de nabestaanden, door iemand van de werkgroep Struikelstenen Haarlem, maar soms ook door de Haarlemse burgemeester. “Het zijn soms verhalen waarvan de tranen in je ogen schieten.”
Reini is naar eigen zeggen apentrots op wat er gepresteerd wordt door iedereen. “Het is gigantisch veel werk, maar het geeft ons heel veel voldoening.” Momenteel is de gemeente Heemstede ook opzoek naar een stichting met een werkgroep vrijwilligers die stenen in het dorp kunnen leggen. “ Ook daar liggen helaas maar een paar stenen , op eigen initiatief, terwijl dat er veel meer kunnen zijn.”
Als vrijwilliger helpen, een steen plaatsen of kijken of je in aanmerking komt? Neem dan een kijkje op www.struikelstenenhaarlem.nl.
Tekst: Victoria van der Werff
Fotografie: Franklin van der Erf